Kayıtlar
Bay Ülgen'in Adı Üzerine
Gönderen Açuk Bitig , 6 Aralık 2010 Pazartesi 00:08
Türk mitolojisinin incelenmesinde kullanılacak kaynakların pek azı yazılıdır. Yazılı tarihi kaynaklar çoğunlukla siyasi olaylarla ilgilidir ve Türk inanışlarına dair bilgileri bunların ancak satır aralarından çıkarabiliriz. Türk mitoloji sisteminde yer alan birçok Tanrı ve ruh ise, eski yazılı metinlerde kendilerine yer bulamamıştır ve biz bunları son devirlerde halk söylencelerinden derleyerek öğrenmişizdir.
Ülgen adı da böyle. Bu yüzden, Ülgen adı tam olarak nerede, ne zaman ve ne şekilde ortaya çıktı, bilmiyoruz. İsmin anlamını da...
Söylenen, Ülgen adının "büyük, ulu" anlamında kullanıldığı. Ulu kelimesi ile etimolojik bağlantısı kurulabilir mi? Kurulursa, anlam olarak değilse de, yöntem olarak biraz zorlama olmaz mı?
Benim düşüncem biraz daha farklı.
Önce hatırlayalım: Bazı sözcükler zaman içerisinde anlam kaymasına uğrar ve ilk anlamlarını kaybeder. Özgülendikleri varlığın veya kavramın özellikleri, isimlerin anlamına işlemeye başlar.
Biraz varsayımsal konuşalım. Diyelim ki Ülgen sözcüğü, bir tanrıya ad olarak verildikten sonra, her tanrı gibi ulu olan bu tanrının adı da zaman içerisinde anlam değişikliğine uğramıştır. İlk anlamı bu değildir. Peki nedir?
Bugün kullandığımız "üleştirmek" fiilinin temelinde "ülemek" fiili var. Bu "üle-" fiili, Divanü Lugati't-Türk'te de yer alıyor ve paylaştırmak, bölmek demek. Bunun da kökeninde "pay" anlamındaki bir "ül" adı olabilir. Biz o kadar derine inmeyeceğiz.
Varsayımsallık dozumuzu biraz daha artırıp diyelim ki Ülgen adı, önceden "Ülegen" olarak kullanılıyordu. İmkânsız mı? Değil.
Eğer öyle ise, "Ülgen", "Üle-" fiiline "+gAn" ekinin eklenmesi ile oluşmuştur ve basitçe "üleyen, bölen, paylaştıran" demektir.
Ülgen'in sıfatı olan "bay", zengin demek. "Zengin paylaştıran", bereketi insanlar arasında bölmek ve dağıtmak işlevinden dolayı bu ismi almış olabilir, diye düşünüyorum. Bu bana, en azından basit bir "Ülgen=Büyük" açıklamasından daha inandırıcı geliyor.
Fakat Ülgen'in "Ülegen" olarak telaffuz edildiğini tespit etmedikçe, bunlar da iddiadan ibaret kalacaktır elbette.
Posted in
Ben de sizin gibi düşünüyorum. Yalnız üle- fiilinin daha eski biçimi *ül- olmalı. Üle- Moğolcasıdır, çünkü Ana Altaycadan gelen Türkçe-Moğolca ortak fiillerin Türkçeleri kapalı heceliyken Moğolcaları açık hecelidir; Tü sag- "süt sağmak" = Mo saga- "süt sağmak", Tü bak- "bakmak" = Mo baka- (aynı anlamda) örneklerindeki gibi. Bu bağlamda Tü *ül- "paylaştırmak, pay etmek" = Mo üle- (a.a.) olur.
Nitekim elimizde böyle düşünmemizi sağlayacak kanıtlar da var. Söz gelimi bugünkü "ulus" sözünün eski Türkçe biçimi "ülüş"tür. Bu sözün kökü ül- "pay etmek" fiilidir. Bu kökteş /-ş/ ekiyle > ülüş "pay 2) hisse" sözü türemiştir, gül- > gülüş, bil- > biliş gibi. Kağan ailesinin her bir üyesine topraktan düşen pay anlamına da gelirdi "ülüş". Bu sözcük Moğolcaya "uls" olarak alınmıştır ve "ülke" anlamındadır. Türkçe ulus < Moğolcadan bir geri-alımdır. Eski Türkçede ülüş > uluş olarak kullanılmıştır "şehir, kent" anlamı da vardır. Tıpkı "el" sözcüğünün hem "halk" hem de "memleket" anlamına gelmesi gibi "uluş" da hem "halk" hem "memleket" anlamına gelir.
Ayrıca ül- kökünden gelmesi muhtemel bir diğer sözcük *ülge "paylaşılan toprak 2) memleket" > ülke sözcüğüdür (şahsi görüşümdür).
Bu bağlamda ül- kökünden > Ülgen "pay eden/veren 2) rızık veren" anlamına gelir. Bay sözcüğü de sadece "zengin" demek değildir, ikincil anlamı "kutsal"dır. Bugün pek çok Türk Dilinde bu ikincil anlamıyla da kullanılır. Söz gelimi "Bay Terek" "Kutsal Kavak" demektir "zengin kavak" anlamına gelmez. Bay Ülgen de "Kutsal Rezzak/Rızık Veren" anlamına gelebilir. Ya da "Zengin/bereketli Rezzak/Rızık Veren" şeklinde de yorumlanabilir tabii ki. Dikkat çekmek istediğim bay sözünün sadece "zengin" anlamının olmadığıdır.