Kayıtlar
Ortaylı'nın Oğuz-Öküz İlişkisi Hakkındaki İddiası ve Oğuz Adının Anlamı
Gönderen Açuk Bitig , 11 Nisan 2012 Çarşamba 05:15
"Oğuz" adının anlamı konusunda literatürde birçok çalışma bulunabilir. Biz bu yazıyı İlber Ortaylı'nın Oğuz adının öküz kelimesinden geldiği yönündeki iddiasını değerlendirmek için kaleme alıyoruz.
İlber Ortaylı'nın belirttiğine göre, Oğuz kelimesi, öküz kelimesinin ses değişimi geçirmesiyle ortaya çıkmış bir addır. Öküz, erkekliği ve üremeyi simgeleyen bir hayvan olarak, bir kavmin adı hâline gelmiştir. İlber Hoca'nın bu görüşü ilk kez nerede, ne şekilde dile getirdiğini bilemiyoruz. Fakat biz buna, Fatih Altaylı'nın sunduğu Teke Tek Özel adlı programda rastladık. Aynı programda İlber Hoca'ya çeşitli tepkiler de geldi ve Oğuz'un "ok" kelimesinden türediği söylendi. Murat Bardakçı ise bu görüşe "ok" kelimesinin kaf ile, "oğuz" kelimesinin ise kef ile yazıldığını belirterek karşı çıktı ve İlber Ortaylı'ya destek verdi.
Ortaylı'nın bu iddialarına öküz kelimesinin olumsuz çağrışımından hareketle gelen tepkilere hak verecek değiliz. Öküz bu gün anlayışsız, kaba insanları betimlemek için kullanılan bir sıfat olsa da, bu anlamını belli ki sonradan kazanmıştır. Bugün yine aşağılama amaçlı olarak kullanılan devenin eskiden beri isim olarak kullanılması (buğra=erkek deve), ayının şaman kostümlerinin (Sahacası "manyak") ana temasını oluşturması gibi, öküz de pekâlâ bir kavmin adı olabilirdi. Olsa idi, bunda da gocunacak hiçbir şey olmazdı ve tarihçilere, dilcilere düşen gerçeği olduğu gibi kabul etmek olurdu.
Bununla birlikte, biz Ortaylı'nın dile getirdiği bu görüşe maalesef iştirak edemiyoruz.
İlk olarak belirtmek gerekir ki, Oğuz adının kullanıldığı dönemde "öküz" kelimesi de aynen kullanımda idi.
Kâşgarlı Mahmud'un eserinde öküz kelimesi اكز şeklinde, "Oğuz" kelimesi ise اغز şeklinde yer almaktadır. "Ok" kelimesi Murat Bardakçı'nın söylediği gibi kaf ile, اق şeklinde yazılsa da, "Oğuz" adının kef ile yazıldığı iddiası, dönem için doğru değildir.
Doğru olsa idi dahi sözcüklerin Arap alfabesindeki yazılışı bakımından değil, ses olayları bakımından değerlendirilmesi gerekirdi. Türkçede kural olarak sert sessiz ile (k) biten sözcüğe ünlü ile (u) başlayan bir ek geldiğinde sert sessizin yumuşayacağı (ve /ğ/ olacağı) açıktır. Bu nedenle "ok" sözcüğünün de "Oğuz" hâline gelmesi, Türkçedeki ses değişimleri bakımından sıradan bir durumdur.
Ok, eski Türkçede bir insan topluluğunu işaret eder, kabile anlamına gelir. Eski Türkçedeki çoğul eklerinden biri de -z ekidir. Bu ek ve bu sözcük bir araya geldiğinde ortaya ok-u-z = Oğuz adı çıkar. Bu adın anlamı "kabileler" yahut "boylar" olarak verilebilir.
Bu görüşümüzü (Elbette bu görüşün bize ait olmadığını, Ligeti'den Gumilyov'a birçok âlim tarafından daha önce dile getirildiğini hatırlatalım.1) destekleyen bir veri de, Oğuz adının yalnızca bir özel isim olarak kullanılmadığı durumlardır.2
Misalen, Oğuzlarla doğrudan bir bağlantısı bulunmayan Dokuz Oğuz (Tokuz Oguz) kavminin adı, "dokuz boy" anlamına gelmektedir. Dokuz Oğuzlar gerçekten de dokuz kavmin (P'u-ku, Hun, Bayırku, Tonra, Ssu-chie, Ch'i-pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku, Ediz) bir araya gelmesinden oluşmakta idi.3
Bütün bunlar bir arada değerlendirildiğinde, "oğuz" sözcüğünün "ok" sözcüğünden türediği anlaşılmaktadır. Literatürde en fazla kabul gören görüş de budur. Buna mukabil, bu sözcüğü "öküz"le ilişkilendirmek için elimizde yeterli veri bulunmamaktadır. Bu nedenle, hocamız İlber Ortaylı'nın ve Sayın Murat Bardakçı'nın görüşüne maalesef iştirak edemiyoruz.
__________________________________
1 KARADOĞAN, Ahmet, "Köktürk Yazıtları’ndaki 'Türük oġuz begleri bodun eşidiñ' ve 'Oġuzı yeme tarkınç ol temiş' Cümlelerin-de Geçen oġuz Kelimesi Üzerine", Bilig, Sayı: 37
2 KARADOĞAN, Ahmet, a.g.e.
3 TAŞAĞIL, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Ankara 2004, syf. 113
Doğru olsa idi dahi sözcüklerin Arap alfabesindeki yazılışı bakımından değil, ses olayları bakımından değerlendirilmesi gerekirdi. Türkçede kural olarak sert sessiz ile (k) biten sözcüğe ünlü ile (u) başlayan bir ek geldiğinde sert sessizin yumuşayacağı (ve /ğ/ olacağı) açıktır. Bu nedenle "ok" sözcüğünün de "Oğuz" hâline gelmesi, Türkçedeki ses değişimleri bakımından sıradan bir durumdur.
Ok, eski Türkçede bir insan topluluğunu işaret eder, kabile anlamına gelir. Eski Türkçedeki çoğul eklerinden biri de -z ekidir. Bu ek ve bu sözcük bir araya geldiğinde ortaya ok-u-z = Oğuz adı çıkar. Bu adın anlamı "kabileler" yahut "boylar" olarak verilebilir.
Bu görüşümüzü (Elbette bu görüşün bize ait olmadığını, Ligeti'den Gumilyov'a birçok âlim tarafından daha önce dile getirildiğini hatırlatalım.1) destekleyen bir veri de, Oğuz adının yalnızca bir özel isim olarak kullanılmadığı durumlardır.2
Misalen, Oğuzlarla doğrudan bir bağlantısı bulunmayan Dokuz Oğuz (Tokuz Oguz) kavminin adı, "dokuz boy" anlamına gelmektedir. Dokuz Oğuzlar gerçekten de dokuz kavmin (P'u-ku, Hun, Bayırku, Tonra, Ssu-chie, Ch'i-pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku, Ediz) bir araya gelmesinden oluşmakta idi.3
Bütün bunlar bir arada değerlendirildiğinde, "oğuz" sözcüğünün "ok" sözcüğünden türediği anlaşılmaktadır. Literatürde en fazla kabul gören görüş de budur. Buna mukabil, bu sözcüğü "öküz"le ilişkilendirmek için elimizde yeterli veri bulunmamaktadır. Bu nedenle, hocamız İlber Ortaylı'nın ve Sayın Murat Bardakçı'nın görüşüne maalesef iştirak edemiyoruz.
__________________________________
1 KARADOĞAN, Ahmet, "Köktürk Yazıtları’ndaki 'Türük oġuz begleri bodun eşidiñ' ve 'Oġuzı yeme tarkınç ol temiş' Cümlelerin-de Geçen oġuz Kelimesi Üzerine", Bilig, Sayı: 37
2 KARADOĞAN, Ahmet, a.g.e.
3 TAŞAĞIL, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Ankara 2004, syf. 113
Posted in
Elimizdeki bulguları,tarihsel olarak değerlendirirsek oğuz adının öküz'den önce tarih sahnesine çıktığını görürüz.Öküz sözcüğü, ölmüş bir Hint-Avrupa dili olan Toharca’dan alınmıştır(Mirşanist tarihi bir kenara koyarsak).
Oğuz adı Ok-lar yani boylar anlamına gelmez mi "uz" eki zaten çoğul ekidir.